کتاب « شکل دادن به آینده»  به طور خلاصه دربرگیرنده مطالب زیر است:

• شکل دادن به آینده
• فرآیند شکل‌دهی به آینده
• برای کار گروهی آماده شوید
• طرح سوالات کلیدی و فرعی
• شناسایی و سازماندهی پیشران‌ها
• ساخت چرخ‌های آینده
• توسعه سناریوها
• روایت داستان‌هایی که سناریوهای آینده را توصیف می‎کنند
• ایجاد و شکل بخشی به برنامه اقدام آینده
• دستاوردها را جشن بگیرید

سخنی با  مخاطبان

شاید برایتان اتفاق افتاده باشد که گاهی داستان‌هایی که دیگران برایتان تعریف می‌کنند، بر احساسات و تصمیمات شما اثر می‌گذارند. داستان‌هایی که می‌گویند چه کسی هستید و چه فردی می‌توانید باشید. اما آیا تا به حال با خود فکر کرده‌اید که می‌توانید نویسنده داستان زندگی خود باشید؟ داستانی که نه تنها گذشته و حال شما را تعریف می‌کند، بلکه آینده‌تان را نیز شکل می‌دهد.

تصمیماتی که امروز در زندگی می‌گیریم متأثر از گذشته، وضعیت حال و تصویری است که از آینده خود داریم. گذشته، وزن زیادی در برنامه‌ها، تصمیم‌ها و اقدامات ما دارد. ما بر اساس باورهایی که از گذشته به ارث برده‌ایم، با در نظر گرفتن رخدادهایی که قبلا زندگی ما را تحت تاثیر قرار داده‌اند و روندها و اقداماتی که از گذشته آغاز شده و همچنان ادامه دارند رفتار می‌کنیم. البته این تمام ماجرا نیست. با اینکه گذشته به رفتارهای ما شکل و جهت می‌دهد اما ما فقط بر اساس رخدادها، اقدامات و روندهای گذشته، برنامه‌ریزی کرده، تصمیم گرفته و اقدام نمی‌کنیم. در واقعیت، وضعیت فعلی نیز در برنامه‌ها، تصمیم‌ها و اقدامات ما موثر هستند.اما این تصویر و کشش آینده است که بیشترین تأثیر را بر انتخاب‌هایمان می‌گذارد.

کشش آینده به وزن تصاویر و احتمالاتی اشاره دارد که در مورد پدیده‌ها مطرح می‌کنیم. هرچقدر کشش نسبت به آینده بیشتر باشد به این معنی است که این تصاویر و این احتمالات وزن بیشتری در تصمیم فعلی و انتخاب فعلی دارد. افراد را می‌توان بر اساس نحوه‌ای که داستان زندگی خود را روایت می‌کنند، به سه دسته تقسیم کرد: گذشته‌نگرها، حال‌نگرها و آینده‌نگرها.

گذشته‌نگرها بر این باورند که انسان‌ها، ادامـــه‌دهنـده راه گذشتـگان بـوده و تصمیــم‌ها و انتخاب‌ها، می‌بایست تابعی از رویــدادها و روندها، باورها و تصاویر و در نهایت اقدامات آغاز شده در گذشته باشد. آنها وزن اندکی برای حال و آینده در نظر می‌گیرند. برای مثال اگر بخواهند فعالیتی را آغاز کنند یا پروژه‌ای را کلید بزنند به روابط گذشته، ساختارها و سازه‌های گذشته نگاه می‌کنند. سوگیری و خطاهای ذهنی این افراد، نقش تعیین کننده‌ای در انتخاب‌ها و تصمیم‌هایشان دارد. در نگاه آن‌ها سیـاه‌پوسـت پایین‌تر از سفیدپوست است. مرد قوی‌تر از زن است، اسب حیوان نجیبی است. سگ وفادار است. آنها حرف راست را از بچه می‌شنوند. ایدئولوژی خود را برتر می‌دانند و به قوانین و مقررات ثابت و لایتغیر باور دارند. تجربه برای آن‌ها همه چیز است. آن‌ها دوست دارند تجربیات گذشته را به آینده تعمیم دهند، همواره دنبال رمزگشایی از رخدادهای گذشته هستند. آنها در مورد آینده صحبت نمی‌کنند بلکه همواره درباره چیستی، چرایی و چگونگی گذشته صحبت می‌کنند. آینده برای آن‌ها، در واقع کشف گذشته است. دائما در حال کشف گذشته و تعمیم الگوها و باورهای گذشته به آینده هستند.

حال‌نگرها بر این باور هستند که گذشته اتفاق افتاده و از دسترس ما خارج شده و آینده هنوز نیامده است. آنچه هست وضعیتی است که الان داریم. آن‌ها معتقدند که زندگی در حال اتفاق می‌افتد و نباید از آن غافل شد و اگر می‌خواهیم تصمیمی بگیریم یا انتخابی داشته باشیم، بهتر است بر اساس چیزی که الان هستیم باشد تا چیزی که می‌خواهیم باشیم یا قبلا بوده‌‌ایم. تاکید بر گذشته و آینده، نه تنها لذت زندگی کردن در حال را از ما می‌گیرد بلکه تلاشمان را معطوف به موقعیتی می‌کند که ممکن است اشتباه بوده‌باشد یا هرگز رخ ندهد.

آینده‌نگرها، بر این باور هستند که تمام دانش مربوط به گذشته و تمام تصمیم‌ها و انتخاب‌ها مربوط به آینده است. آنها معتقدند ما دائما از حال وارد آینده می‌شویم و دائما برای آینده برنامه‌ریزی کرده و تصمیم می‌گیریم. آنها آینده را الزاما تداوم گذشته و تکرار گذشته نمی‌دانند و پیش‌بینی دقیق آن را امری غیرممکن می‌دانند. آینده‌نگرها وزن کشش آینده را در مقایسه با حال و گذشته بسیار بیشتر می‌دانند. آن‌ها معتقدند انسان موجودی حسابگر است و بر اساس اصل «منفعت» و بویژه منافع پایدار تصمیم می‌گیرد. با گذار از عصر کشاورزی به صنعتی و پس از آن عصر ارتباطات و اطلاعات، اهمیت درک آینده و وزن آینده در تصمیم‌ها و انتخاب‌ها افزایش یافته است، چرا که با افزایش سرعت تغییرات محیطی و افزایش تعداد رخدادهای غیرمنتظره در سیستم‌های پیچیده انطباق‌پذیر، غافلگیری‌ها افزایش یافته و عمر برنامه‌ها و استراتژی‌ها کوتاه‌تر شده‌است. در واقع آینده به کالایی نایاب و درک آن به مزیتی رقابتی و استراتژیک تبدیل شده است. هر کسی که بتواند درک بهتری از تغییرات محیطی و آینده داشته باشد یک قدم از سایرین جلوتر بوده و کمتر غافلگیر می‌شود.

این سه نگرش مختلف نشان می‌دهد که چگونه داستان‌هایی که برای خود می‌سازیم، می‌توانند مسیر زندگی ما را تغییر دهند.

تصور کنید فردی که در یک منطقه محروم زندگی می‌کند، داستانی از خودش می‌سازد که در آن نه تنها بر مشکلات فعلی غلبه می‌کند، بلکه به یک کارآفرین موفق تبدیل می‌شود. این داستان به او انگیزه می‌دهد تا برای یادگیری مهارت‌های جدید تلاش کند و شبکه‌های حمایتی ایجاد کند. در مقابل، فردی که خود را قربانی شرایط می‌بیند، ممکن است هرگز از منطقه امن خود خارج نشود. این دو نفر، هر دو در یک واقعیت زندگی می‌کنند، اما آینده‌شان به دلیل داستانی که برای خود تعریف می‌کنند، کاملاً متفاوت خواهد بود. آینده به صورت دقیق  همواره غیرقابل پیش‌بینی خواهد‌بود، اما داستان‌هایی که ما درباره آن می‌سازیم، به ما کمک می‌کنند تا با این عدم‌قطعیت کنار بیاییم.

توسعه آینده‌نگری در جامعه امری ضروری است. برای توسعه آن راهکارهای بسیار زیادی در 051 سال گذشته در پیش گرفته‌شده‌است. از راه‌اندازی واحدها و دفاتر آینـده‌نگری در داخل ســازمـان‌ها و شرکت‌ها گرفته تا برگزاری کارگاه‌های آینده‌پژوهی مختص کودکان، نوجوانان و جوانان.

برخی افراد آینده‌نگری را  تخصصی و مختص به بزرگسالان می‌دانند. بنابراین فعالیت‌های مربوط به آینده‌نگری را اغلب در شرکت‌ها و سازمان‌ها متمرکز کرده‌اند. عده‌ای دیگر آینده‌نگری را یک ویژگی فرهنگی-اجتماعی می‌دانند و معتقدند تمامی افراد جامعه می‌بایست آینده‌نگر باشند. ازین‌رو مدارس و سیستم‌های آموزشی موظف هستند مبانی و معرفت آینده‌نگری را به همه یاد‌دهند.

با توجه به اهمیت آینده‌نگری، بسیاری از سیستم‌های آموزشی پیشرو در دنیا، مهارت‌های آینده‌نگرانه مانند  تفکر سیستمی، تفکر استراتژیک، تفکر انتقادی، تفکر سناریویی و تفکر طراحی را به نوجوانان و جوانان آموزش می‌دهند. اما آیا می‌دانید این مهارت‌ها چگونه به آن‌ها کمک می‌کند؟ فردی که انتقادی می‌اندیشد بدیل‌ها را سریعتر پیدا می‌کند و فردی که سیستمی می‌اندیشد روابط را بهتر درک می‌کند.  کسی که استراتژیک فکر می‌کند اثرگذاری بیشتری بر روی آینده دارد و فردی که مهارت طرح و طراحی دارد قدرت ساخت و طراحی آینده را دارد و در نهایت وقتی که بصورت سناریویی می‌اندیشد غافلگیر نمی‌شود و آینده‌هایی را می‌بیند که دیگران نمی‌بینند.

این کتاب به قلم ساندرا برچستد و جک برن سعی دارد تا با زبانی ساده و روان و در عین حال جامع به صورت کاربردی و گام به گام مهارت‌های مورد نیاز را به مخاطبان آموزش دهد. این کتاب در قالب دستنامه تلاش می‌کند مهارت اندیشیدن به آینده را بویژه به نوجوانان و جوانان بصورت کاربردی و تمرینی آموزش دهد. نویسندگان از روش‌های مشارکتی آموزش و یادگیری، برای جذاب‌تر‌کردن آموزش مفاهیم آینده استفاده می‌کنند. «شکل دادن به آینده» عنوانی است ساده و همه فهم که به همه ما یادآور می‌شود که با تلاش برای درک آینده می‌توان در خلق آن سهم بیشتری داشت. آن‌ها از روش‌های مختلف آینده‌نگری و آینده‌پژوهی برای آموزش مفاهیم و کشف پیامدها و شناخت سناریوها و در نهایت راه‌های خلق آن استفاده می‌کنند و در این بین از روش سناریوپردازی به عنوان قلب تپنده دانش آینده‌نگری بهره می‌برند.

این کتاب گامی است در جهت توانمندسازی نسل جوان برای خلق آینده‌ای بهتر. نوجوانان و جوانانی که امروز یاد می‌گیرند چه عواملی روی تصمیم‌ها و انتخاب‌های آنها تاثیر می‌گذارد همان مدیرانی هستند که فردا می‌توانند تصمیم‌ها و انتخاب‌های بهتری برای این کشور داشته باشند. نوجوانانی  که امروز می‌دانند آب، انرژی، هوا، خاک برای ادامه حیات ضروری است، فردا در استفاده از این منابع، راهکارهای بهتری در پیش می‌گیرند. تمدن و قدرت چیزی جز پرورش و داشتن ملتی دوراندیش و خلاق نیست. به امید فردای بهتر.

احد رضایان قیه‌باشی

سیده مائده حسینی ضیابری

دانشگاه تهران

زمستان 1403

شکل دادن به آینده

هدف موسسه

اصول و ارزش‌ها

چرا تأسیس نهاد  آینده دارای اهمیت است؟

چرا به سراغ مطالعه آینده می‌رویم؟

اهمیت برنامه‌ریزی سناریو و چرایی استفاده از آن

 این کتاب مناسب چه کسانی است؟

چارچوب زمانی و ملاحظات برای تسهیل 

فرآیند شکل‌دهی به آینده

سناریوها چگونه به نظر می‌رسند؟ ما چه چیزی را خلق می‌کنیم؟

دید کلی به فرآیند شکل‌دهی به آینده- مروری بر روند

برای کار گروهی آماده شوید

مرور منابع اطلاعاتی در مورد مسائلی که بر آینده اثر گذارند

بررسی ابزارهای فرآیند برای تسهیلگران

انجام فعالیت دایره محور

فعالیت ROPES را انجام دهید

طرح سوالات کلیدی و فرعی

سؤال کلیدی و فرعی را انتخاب کنید

سؤال کلیدی خود را عمیق‌تر کنید - تفکر فلش کارت

در مورد سوال کلیدی فکر کنید

شناسایی و سازماندهی پیشران‌ها

پایـــش و پویــــش منــابع اطلاعـــاتی در جهـت شناســـایــی پیشران‌ها

دسته‌بندی پیشران‌ها به دسته‌های قطعیت یا عدم‌قطعیت و رتبه‌بندی اهمیت نسبی آن‌ها

در مــــورد دو نامطمئـــن‌تـــرین عــــــدم‌قطعــیت  تصمیـــم‌گیری کنید

ساخت چرخ‌های آینده

توسعه سناریوها

روایت داستان‌هایی که سناریوهای آینده را توصیف می‎کنند

کاربرگ روزنامه آینده

خلق یک داستان سناریو

ایجاد و شکل بخشی به برنامه اقدام آینده

دستاوردها را جشن بگیرید

پیوست الف

ابزارهای فرآیندی مورد نیاز  تسهیلگران

الف 1- مثبت، منفی، جالب  (PMI)

الف 2- روش گروهی اسمی

الف 3- " 1،2،3" ورود به پایان روز

الف 4-  امروز چه چیزی را بیشتر دوست داشتید؟

الف  5 – تمرین چشم‌انداز

پیوست ب -کاربرگ‌های خالی

پیوست ج- الگوهای نمونه

• دانلود مشاهده بخش هایی از کتاب (5.51 مگابایت)