کتاب ها » آسیب‌شناسی امنیت زیست‌محیطی ایران (نگاه آینده‌پژوهانه به کلان روندها و پیشران‌های مخرب محیط زیست ایران)
| نویسنده | دکتر احد رضایان قیه‌باشی |
| ناشر | ساکو |
| تعداد صفحات | ۱۴۲ |
| قیمت پشت جلد | ۸۰,۰۰۰ تومان |
| قیمت فروش | ۷۵,۰۰۰ تومان |
| بازگشت | |
مقدمه مؤلف
صدها هزار انسان در محدوده‌ای ناچیز گرد آمده، در چهرۀ طبیعت دست می‌برند و خاک را با سنگ می‌پوشانند؛ اما دانه‌ها به هنگام جوانه می‌زنند. سبزه‌ها از رستن باز نمی‌مانند. با آنکه هوا را به دود زغال و نفت می‌آلایند و درختان را از ریشه در می‌آورند و پرندگان و جانوران را به دور دست‌ها می‌رانند، باز بهار فرا می‌رسد، از صحراها می‌گذرد و به شهرها راه می‌یابد. با آمدن بهار سبزه‌ها از هر کنار می‌‌رویند و هوا را طراوت می‌بخشند. حاشیۀ خیابان‌ها به گل آراسته می‌شود، گیاهان خودرو از لابلای سنگفرش‌ها سر در می‌آورند، صنوبر و سپیدار با برگ‌های ترو تازه و عطر آگین به هر سو سایه می‌گسترند. غنچه بر شاخۀ زیزفون آماس می‌کند و آمادۀ شکفتن می‌شود. زاغ، فاخته، کبوتر و گنجشک، به عادت هر بهار شادمان، آشیان می‌سازند. مگس‌ها در حرارت آفتاب جان می‌گیرند و به وزوز می‌افتند. حشره و پرنده و گیاه از شور و هیجان لبریز می‌شوند و افسوس که در این هنگامۀ شورانگیز، انسان خودخواه به ریا و فتنه می‌اندیشد؛ به صبح بهار و این همه زیبایی که جهان را به صلح و صفا و سازگاری و عشق فرا می‌خواند، اعتنایی ندارد و تنها به فکر جاه طلبی و دام گستری برای هم‌نوعان خویش است.
لئون تولستوی، رمان رستاخیز، 1369: 34
امنیت مفهومی به غایت پیچیده و گسترده است. تعریف واحدی از آن وجود ندارد. دامنه در‌برگیری آن می‌تواند از یک شخص تا کل جهان را شامل شود و این به معنای تعدد مراجع امنیت است. متغیرهای بسیاری در تعریف و شناخت آن مؤثر هستند. مهمترین این متغیرها همان مرجع امنیت است. منظور از مرجع امنیت، اشاره به واحدی دارد که باید امن بماند. مطالعه تاریخ، ما را با چند مرجع مهم امنیت آشنا می‌کند که تا چند سال قبل، دولت ـ ملت[1] مهمترین مرجع آن بوده است؛ اما تحولات چند سال اخیر با تأکید بر تغییر در گستره و ماهیت تهدیدها و تغییر در جایگاه و کارویژه‌های دولت ـ ملت‌ها، باعث برجسته‌تر شدن و اهمیت یافتن بسیار زیاد مرجعیت انسان برای امنیت شده است.
با کمرنگ شدن خطر جنگ‌های بین دولتی و کاهش تهدید صرف نظامی علیه امنیت دولت ـ ملت‌ها، تهدیدهای جدیدی در قلمرو دولت ـ ملت‌ها و حتی فراتر از آن در سراسر جهان علیه امنیت فرد فرد انسان‌ها نمودار گشته است. دیگر دولت ـ ملت‌ها صرفاً در معرض تهدید نظامی قدرت‌های متخاصم نیستند. بلکه این تهدیدهای جدید، مستقیماً امنیت انسان‌ها را به چالش می‌کشند.
دو محور عمده برای توصیف این تهدیدها عبارت است از:
1- بروز ناامنی‌ها و جنگ‌های داخلی (دولت‌های شکننده)؛
2- توسعه ناپایدار و تهدید محیط زیست انسان‌ها.
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ناامنی‌های داخلی سراسر این قلمرو وسیع را فراگرفت. پیامد این ناامنی‌ها، مرگ صدها هزار انسان و تجزیه کشورهای بسیاری بود. در حال حاضر نیز وجود دولت‌های شکننده خطری بزرگ برای امنیت انسان‌ها در کشورهایی همچون؛ اتیوپی، عراق، افغانستان، لیبی، سوریه، مصر، لبنان، بحرین، میانمار، پاکستان و بسیاری از کشورهای دیگر است. محور دوم تأکید بر مخاطرات ناشی از توسعه ناپایدار و تخریب محیط زیست و در نتیجه تهدید امنیت انسان‌ها است.
امنیت زیست‌محیطی به عنوان یکی از ابعاد مهم امنیت انسانی به تهدیدها و مخاطرات ناشی از توسعه ناپایدار و تخریب محیط زیست اشاره دارد. با اینکه مرجعیت انسان برای امنیت در حال حاضر مقبول‌تر و مهمتر از مرجعیت سایر واحدها است، اما سیاست‌های توسعه‌ای امری هستند در ارتباط با دولت. بنابراین با توجه به تحولات اساسی که در کارویژه‌ها و جایگاه دولت‌ها به وجود آمده است، انتظار می‌رود تا دولت‌ها سیاست‌های توسعه‌ای خود را با تأکید بر پایداری زیست‌محیطی و امنیت زیست‌محیطی تدوین و اجرا کنند؛ اما نگاهی به وضعیت زیست‌محیطی جهان و پیامدهای انسانی و محیطی سیاست‌های توسعه‌ای دولت‌ها، همچون: رشد جمعیت، گسترش صنعت، گسترش شهرنشینی، تأکید بر سیاست‌های رشد محور، تشویق فرهنگ مصرف‌گرایی و گسترش فناوری‌های مخرب محیط زیست نشان می‌دهد که تمایل دولت‌ها به رشد و توسعه صرف، بیشتر از توسعه پایدار است.
پیامدهایی همچون؛ افزایش مرگ‌ومیر انسانی به دلیل آلودگی آب، خاک و هوا، فرسایش خاک، گسترش جنگل زدایی، کاهش زمین‌های کشاورزی، افزایش مصرف منابع، گسترش بیابان‌زایی، افزایش کشمکش بر سر منابع، تغییرات آب و هوایی، افزایش خطر طوفان‌های شنی، پدیدۀ ریز گردها، تخریب مراتع، اختلال در چرخه‌های تولید غذا، با از بین بردن گونه‌های گیاهی و جانوری، گرمایش کره زمین، بارش باران‌های اسیدی، تخریب لایه اُزون، وارونگی دمایی و ده‌ها پیامد دیگر که مستقیم و غیرمستقیم امنیت انسان‌ها را از طریق تهدید امنیت زیست‌محیطی به مخاطره می‌اندازند، باعث شده است تا مسأله سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار به نگرانی مهمی برای محققان و پژوهشگران تبدیل شود. از این روی آنها تلاش دارند تا در وهله نخست به شناسایی آن دسته از سیاست‌ها و برنامه‌هایی که پیامدهای تخریبی برای محیط زیست دارند، همت گمارند و در مرحله دوم به شناخت سازوکارهای این تخریب و تهدید بپردازند.
در جدیدترین گزارش منتشر شده از سازمان بهداشت جهانی عنوان شده است که سالیانه بیش از 5/2 میلیون نفر در جهان بر اثر انواع آلودگی‌ها جان خود را از دست می‌دهند. گزارش سال 2012 سازمان بهداشت جهانی[2] حاکی از آن است که میزان مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی‌های زیست‌محیطی و عدم رعایت شاخص‌های زیست‌محیطی، بسیار بیشتر از مرگ‌ومیر ناشی از جنگ و سایر اتفاقات دیگر است. بر اساس این گزارش از تعداد 2,512,873 مرگ مرتبط با مسائل زیست‌محیطی و به‌خصوص انواع آلودگی‌ها، در سال 2012 به ترتیب 597,679 نفر بر اثر امراض قلبی، 574,743 نفر به دلیل سرطان و 138,080 نفر بر اثر بیماری‌های تنفسی، 129,476 نفر بر اثر سکته مغزی و ... جان خود را از دست داده‌اند. این گزارش تفصیلی به بررسی همبستگی بین این بیماری‌ها با شرایط و وضعیت محیطی نیز می‌پردازد؛ که بر اساس آن بین بیماری‌های قلبی و عروقی، سکته مغزی، بیماری‌های تنفسی با آلودگی‌ها و شرایط محیطی همبستگی بیش از 65/0 از یک وجود دارد این در حالی است که همبستگی 5/0 به بالا بیانگر تأیید علت بیماری است. همچنین رابطه معناداری بین برخی بیماری‌های سرطانی با این عوامل تأیید شده است .(Hoyert, 2012: 4)
ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه با تأکید بر سند چشم‌انداز 1404، تمایل بسیار زیادی بر رشد و توسعه در مدت زمان کوتاهی دارد. این کشور دارای منابع مهم محیطی است. به طوری که داشتن پتانسیل‌های لازم برای توسعه، آن را در طی نمودن این مسیر بیشتر مصمم کرده است. تلاش این کشور برای توسعه‌یافتگی به‌خصوص طی چند سال اخیر عواقب و پیامدهای سنگین زیست‌محیطی و انسانی را به همراه داشته است.
ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه با در پیش گرفتن سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار به طرز نگران‌کننده‌ای باعث تخریب محیط زیست و در نتیجه تهدید امنیت انسانی شده است. گسترش تخریب محیط زیست و در نتیجه افزایش تلفات انسانی، ما را بر آن داشته است تا ضمن مطالعه بر روی علل و عوامل مخرب محیط زیست و تهدید امنیت انسانی بر روی سازوکار این تخریب و تهدید نیز تأمل نماییم.
سیاست‌های توسعه‌ای ایران در قالب:
- گسترش شهرنشینی؛
- افزایش جمعیت؛
- الگوی مصرف؛
- تأکید بر رشد تولید بدون توجه به پیامدهای آن؛
- سرمایه‌گذاری در گسترش فناوری‌های ناسازگار با محیط زیست.
باعث شده است تا با مصرف سوخت‌های فسیلی بیشتر و استفاده بی‌رویه از منابع مختلف زیست‌محیطی، آلودگی فزاینده و تخریب گسترده‌تری در محیط زیست به وجود آید که نتیجه آن با توجه به وابستگی شدید انسان به محیط زیست، تهدید امنیت انسانی بوده است.
منظور از سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار شامل: مجموعه‌ای از برنامه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره مرتبط با محیط زیست است که در ایران در راستای تحقق هدف توسعه و تبدیل شدن از یک کشور در حال توسعه به کشوری توسعه‌یافته انجام می‌گیرد. سیاست توسعه‌ای ناپایدار در هر چهار حوزه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، سیاست‌هایی را شامل می‌شوند که دولت‌ها با اجرایی و عملیاتی کردن و یا حمایت از آنها موجب تخریب محیط زیست می‌شوند؛ بنابراین دولت‌ها در تشدید یا کنترل آنها نقش بسزایی دارند. منظور از سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار در حوزه اجتماعی و فرهنگی شامل: گسترش شهرنشینی، افزایش جمعیت و الگوی مصرف است، در حوزه اقتصاد شامل: تأکید بر رشد، تولید غیراصولی و مصرف‌گرایی است و در حوزه سیاست‌گذاری فن آورانه شامل: حمایت از فناوری‌های ناسازگار و مخرب محیط زیست است.
تشدید یا کنترل هر یک از این سیاست‌ها می‌تواند نتایج قابل توجهی بر محیط زیست داشته باشد. این سیاست‌ها در واقع مهمترین عواملی هستند که تشدید آنها، منجر به تخریب محیط زیست و تهدید امنیت انسان‌ها می‌شود. برای مثال: سیاست‌های رشد محوری همچون: گسترش صنایع سنگین، تأکید بر گسترش صنایع و زیرساخت‌های آلاینده، تنها نمونه‌ای از این سیاست‌ها در حوزه اقتصاد است.
در فصل نخست به بررسی مفهوم امنیت و چرایی و چگونگی تحول مفهومی آن از امنیت ملی به امنیت انسانی با تأکید بر، دو مکتب مضیق و موسع امنیت و ابعاد آن خواهیم پرداخت در ادامه همین فصل ضمن بر شمردن ابعاد هفت‌گانه امنیت انسانی به معرفی شاخص‌های این ابعاد پرداخته شده است. در فصل دوم به صورت خاص بر روی امنیت زیست‌محیطی و ابعاد آن تمرکز شده است. به رابطه انسان با محیط زیست و کم و کیف تأثیرپذیری و سازوکار این تأثیرگذاری و تأثیرپذیری اشاره شده است. امنیت زیست‌محیطی تعریف شده و شاخص‌های این بعد از امنیت مورد بحث و بررسی قرار گرفته و علت انتخاب این شاخص‌ها بیان شده است. در همین فصل به معرفی مهمترین محورهای سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار در جهان اشاره و پیامدهای آنها به صورت مختصر ذکر شده است. در فصل سوم، ابتدا به وضعیت و اهم مسائل زیست‌محیطی در ایران پرداخته شده است. مهمترین پیامدهای این مسائل، طی چند سال گذشته ذکر و شاخص‌های زیست‌محیطی و گزارش عملکرد زیست‌محیطی برای ایران از سال 2000 تا 2012 آورده شده است و از نگاه پژوهشگران مختلف، مورد نقد و ارزیابی قرارگرفته است. در ادامه با در نظر گرفتن وضعیت موجود زیست‌محیطی و در پاسخ به چگونگی تأثیرگذاری و سازوکار آن، به بحث در خصوص محورهای سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار اشاره و تلاش شده است تا با تکیه بر داده‌ها و استدلال‌های گوناگون، سازوکار این تخریب و تهدید مورد بحث قرار گیرد. در نهایت در فصل پایان به ارائه پیشنهادهایی جهت جلوگیری از آثار و پیامدهای ناگوار و جبران‌ناپذیر این سیاست‌ها در آینده پرداخته شده است. بر این اساس به برنامه‌ریزان و تدوین‌کنندگان برنامه‌های توسعه‌ای در ایران توصیه‌هایی شده است تا آنها در اتخاذ تصمیم‌های جدید خود با توجه به وضعیت موجود و پتانسیل‌های کشور و با احاطه بر آسیب‌های سیاست‌های قبلی، این توصیه‌ها و پیشنهادها را تا حد امکان به کار گیرند.
احد رضایان قیه‌باشی
بهار 1397
فصل اول: امنیت و تحول مفهومی آن
سیر تحول مرجع امنیت در گذر زمان. 18
سیر تحول تهدیدهای امنیتی در گذر زمان. 19
چگونگی حاصل آمدن امنیت در گذر زمان. 20
سیر تحول نظری مطالعات امنیتی.. 21
تلاقی ادبیات توسعه و امنیت با تأکید بر توسعه پایدار و امنیت انسانی.. 27
ابعاد و شاخص‌های امنیت انسانی.. 36
فصل دوم: امنیت زیست‌محیطی و شاخص‌های جهانی آن
دوره‌های مختلف تعامل انسان با محیط زیست.. 44
انسان در طبیعت: گروههای شکارچی نخستین و پیشرفته. 45
انسان علیه طبیعت: جوامع کشاورزی.. 45
انسان علیه طبیعت: جامعه صنعتی.. 46
شاخص‌های امنیت زیست‌محیطی.. 53
توصیف شاخص‌ها و روش محاسبه شاخص عملکرد زیست‌محیطی EPI. 63
سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار و بروز ناامنی زیست‌محیطی در جهان. 71
افزایش جمعیت و تخریب محیط زیست (کلان روند جمعیتی) 72
گسترش شهرنشینی و تخریب محیط زیست (کلان روند شهرنشینی) 75
تشویق سیاست‌های رشد محور، تبلیغ فرهنگ مصرف‌گرایی و تخریب محیط زیست (کلان روند صنعتی‌شدن) 76
گسترش ماشین‌ها و تخریب محیط زیست (کلان روند فناورانه) 78
هزینه‌ها و پیامدهای تخریب محیط زیست در جهان. 79
فصل سوم: سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار در ایران
ایران و وضعیت امنیت زیست‌محیطی.. 86
هزینه‌ها و پیامدهای تخریب محیط زیست در ایران. 88
بررسی شاخص عملکرد زیست‌محیطی در ایران. 88
سیاست‌های توسعه‌ای ناپایدار در ایران و تخریب محیط زیست.. 102
پیشران اول: افزایش جمعیت و تخریب محیط زیست در ایران. 103
پیشران دوم: گسترش شهرنشینی و تخریب محیط زیست.. 108
پیشران سوم: سیاست‌های رشد محور اقتصادی، فرهنگ مصرف‌گرایی و تخریب محیط زیست.. 112
پیشران چهارم: تأثیر گسترش فناوری‌ها در تخریب محیط زیست ایران. 117
پیشنهاد اول: اتخاذ سیاست کنترل جمعیت.. 129
پیشنهاد سوم: اتخاذ سیاست‌های رشد محور در حوزه‌هایی که دارای مزیت اقتصادی برای کشور هستند. 131
پیشنهاد چهارم: کنترل مصرف و اتخاذ الگوی مصرف سازگار با محیط زیست.. 132
پیشنهاد پنجم: حمایت از تولید فناوری‌های متناسب با محیط زیست و گسترش این فناوری‌ها 132
پیشنهاد ششم: تأمین بخش مهمی از احتیاجات انرژیک خود از محل سوخت‌های تجدیدپذیر 133
پیشنهاد هفتم: تدوین قوانین حمایتی در کنترل انتشار آلاینده‌ها 133
پیشنهاد هشتم: تدوین قوانین حمایتی در راستای حفاظت از محیط زیست.. 133
پیشنهاد نهم: ایجاد و تقویت سازمان‌ها و تشکلات مردم نهاد زیست‌محیطی (حکمرانی خوب) 134
| نویسنده | دکتر احد رضایان قیه‌باشی |
| ناشر | ساکو |
| نوبت چاپ | یکم |
| شابک | 978-600-479-034-5 |
| قطع کتاب | وزیری |
| تعداد صفحات | ۱۴۲ |
| قیمت پشت جلد | ۸۰,۰۰۰ تومان |
| قیمت فروش | ۷۵,۰۰۰ تومان |
| زبان کتاب | فارسی |
| تاریخ ثبت در سایت | ۱۰ مهر ۱۳۹۷ |
